Vàikỷ niệm về Hoàng Châu Ký
TâyDuKý
Đặng Tiến
Nhànghiên cứu nghệ thuật hát bội Hoàng Châu Ký Tây du,sang Paris vào mùa đông cuối năm 1985, trong mấy tháng đểsưu tầm văn bản tuồng cổ còn lưu trữ trong các thưviện Pháp.
Đang xem: Dàn sao 'tây du ký 1986' bám víu hào quang
Lúc đó,anh đã 65 tuổi, đã thôi chức Viện trưởng Viện sânkhấu và được phong học vị Giáo sư và về quê, sốngở Đà Nẵng. Đi công tác sưu tầm, nghiên cứu, nhưngcũng là chu du để dối già.
Nhưnganh làm việc nghiêm túc, ngày ngày đi thư viện, cuốituần mới đi chơi với bạn bè. Cuôc đời anh không cógì chuẩn bị cho việc Âu du: xuất thân từ nôngthôn, suốt thời trai trẻ gắn bó với nông thôn vùng núirừng Quế Sơn, Quảng Nam; khi tập kết ra Hà Nội,chuyên hoạt động trong ngành hát bội, một nghệ thuậtdân gian đang phôi pha. Nhưng anh là một trí thức uyênthâm, cởi mở, hòa nhập rất nhanh với các giới Việtkiều, chủ yếu là các bạn trẻ, thời đó còn bị gọilà «trí thức yêu nước». Anh có nhận xét đùavui: « Mìnhlàđứa nhà quê, điTây mong sẽtiếp xúc với các bậc trí thức tiên tiến, không ngờlại gặp một lũ nhà quê». Dĩ nhiên đây là lờiđùa vui thân tình, nhưng gần với sự thật, mà chúng tôihiểu như một lời khen, từ bậc trưởng thượng.
Anh cómột đôi lần nói chuyện với công chúng Paris: mộtlần ở Nhà Việt Nam, thuộc Hội Người Việt Nam tạiPháp, tôi không được dự. Một lần trong Ban Việt họcthuộc Đại học Paris 7, do tôi dẫn nhập và thông dịch.Nói chuyện trước công chúng về Hát Bội, là nghề củachàng, nhưng lần đó, trước cử tọa một Đại họcPháp, lúc bắt đầu, anh cũng… khớp! Nhưng anh nóirất hay và thành công: vừa nói vừa diễn xuất cácđiệu bộ tuồng, ước lệ và tượng trưng, theo nhữngquy chế chặt chẽ.Và anh diễn xướng nhiều điệu hát:trong nghệ thuật hát bội, chỉ một điệu hát Nam hay hátKhách, diễn viên có thể hát hàng chục làn điệu khácnhau. Hôm đó, anh Ký chỉ ngân nga một câu quen thuộc củaquê anh « chiều chiềulại nhớ chiềuchiều…»câu hát chỉ có sáu từ (âm) mà từ «chiều»láy lại bốn lần, anh đã luyến láy nhiều cách khácnhau, thính giả ngạc nhiên thích thú.
Giáo sưNguyễn Huy Bảo đã phát biểu khen ngợi, chủ yếu phấnkhởi khi thấy thế hệ trẻ còn quan tâm đến một nghệthuật cổ điển đang có cơ nguy bị thất truyền. ÔngBảo là bậc trí thức cao niên, đã là thầy các vị HuyCận, Xuân Diệu, năm cuối cùng bậc trung học ở Huế,đã làm Khoa trưởng các trường Sư phạm và Văn khoa Sàigòn, khoảng 1955-1962; định cư tại Pháp ông thườngxuyên tham dự các buổi nói chuyện tại Đại Học Paris 7và ít khi khen ai – kể cả học trò của mình là XuânDiệu hay Huy Cận khi họ đến trần thuyết: nhắclại chi tiết như vậy, để chứng tỏ tác dụng của lốinói chuyện vừa thông thái, cụ thể mà linh động củaHoàng Châu Ký.
Thờigian ở Pháp, anh thân cận với bác sĩ Bùi Mộng Hùng, hộitrưởng hội y học Việt Nam tại Pháp. Mỗi cuối tuần,anh Hùng đề nghị lái xe đưa anh đi rong chơi đây đó;sau một vài lần thì anh muốn về nông thôn nghỉ ngơivới gia đình chúng tôi, tại ngoại thành Orléans, cáchParis hơn 100 km về phía Nam, bên bờ sông Loiret và cạnhsông Loire, khiến anh nhớ lại con sông Vu Gia trong thơThanh Quế, cùng quê:
Nhàtôibên bờ Vu GiaTrướclà sông, phía sau nhà cũng sông.
Năm ấy,tự dưng trời nhiều tuyết, anh thích tuyết, thích chơitrong vườn với con chó mực, màu đen tuyền trên tuyếttrắng, hay đi loanh quanh trên những con lộ nhỏ, men theonhững vườn táo, vườn lê trụi lá. Buổi chiều uốngmột ly rượu nhỏ, anh cởi mở, vui tính và vui chuyện,thường kể nhiều giai thoại chung quanh sân khấu Hát Bộivà chuyện vui về các nhà văn nhà thơ tên tuổi, kèm theonhững minh họa văn thơ. Anh đọc cho tôi, thậm chí cẩnthận ghi vào sổ tay tôi, câu ca dao:
Sôngsâuuốn khúc Cổ CòNướcxao Cổ Ngựa, gió lò Vũng Tăm.
Tôi ngạcnhiên vì với kiến thức sách vở của mình, Cổ Cò làtên con sông giao thông giữa Đà Nẵng và Hội An ngày xưa,nay đã lấp, làm gì mà uốn khúc. Mãi gần đây, mùa xuân2009, có dịp tham quan cảnh núi non Hòn Kẽm Đá Dừng, quêanh, đi trên sông Thu Bồn, tôi mới được thấy và chiêmngưỡng phong cảnh khúc quành Cổ Cò, Cổ Ngựa và VũngTăm. Ven sông, còn có những làng mạc trù phú với nhữngbến nước sầm uất. Ngày xưa, những gánh hát bội đãghép sạp thuyền làm sân khấu lớn, có thể đi ngựathật, đấu kiếm thật, để hát xướng trên sông liêntiếp những đêm trăng. Dừng chân ở Đèo Le, để ănthịt gà «lên mâm», tôi mới sực nhớ ra nơihẻo lánh này, thời xưa đã từng là một giao điểmxướng ca rộn rã, với gánh hát Đức Giáo, diễn xuấttừ thời… Gia Long. Lằn ranh giữa hai vùng hát bội,Đàng Nước và Đàng Đèo, là cái đèo này.
Xem thêm: Ý Nghĩa Hình Xăm Hoa Mẫu Đơn, 70+ Mẫu Hình Xăm Hoa Mẫu Đơn Đẹp Và Ý Nghĩa Nhất
Quêhương Quế Sơn của Hoàng Châu Ký là cái nôi của HátBội qua nhiều thế kỷ, và lời ca tiếng trống đã thấmsâu vào máu huyết người dân. Nhưng anh Ký kể lại làanh cũng mới thật sự quan tâm đến Hát Bội sau nàythôi, từ 1952, trong Kháng chiến chống Pháp, theo yêu cầuchính trị lúc đó, và theo nhiệm vụ Kháng chiến giaophó, chứ thời trẻ, là người theo tân học, anh khôngmấy để ý đến tuồng chèo. Mãi sau này, khi tập kếtra Hà Nội sau hiệp định Genève, anh mới thật sự tậphát, tập múa.
Đếnđây, bạn đọc có thể thắc mắc: nghiên cứu vềvăn bản Hát Bội, việc gì phải sang tận Paris?
Xinđáp:vì thư viện hội Viễn Đông Bác Cổ Pháp, Ecole Françaised’ Extrême Orient, viết tắt là EFEO, có tàng trữ tư liệuvăn học cổ, trong đó có một số văn bản Hát Bội, nhưbộ ĐườngChinhTây diễn truyện, đến 1556 trang, chữHán Nôm; ĐườngChinh Tây, hồi thứ 17, 106 trang;và TâyDu Ký DiễnNghĩa truyện, tất cả đến cả trămhồi và 2414 trang, trong nước chưa có. Thư viện Hà Nộichỉ có hai vở TâyDu Ký Diễn Kịch, 4 và 3 hồi. AnhHoàng Châu Ký làm việc chăm chỉ dưới sự hướng dẫncủa người quản thủ thư viện thời đó là bàChristiane Rageaud, nay ghi lại tên tuổi và công sức củamột phụ nữ Pháp đã quan tâm đến văn học Việt Namvà… tuồng Hát Bội mà nhiều học giả Việt «tânthời» còn rẻ rúng.
*
Khi sắpvề nước, thay vì mua bán những quà cáp linh tinh nhưnhiều người khác, thì anh nhờ tôi kiếm cho anh một bộcần câu thật oách, máy móc hiện đại – nghĩa là đắttiền. Tôi hỏi:« Anhlàm gì mà phung phínhư thế?». Đáp: « Mình suốt đờigian nan nơi quê mùa, nay về hưu, thích có một dụng cụhiện đại để… đi câu chơi!»
Tôi lạinhớ đến một nhà cách mạng cùng quê với anh, trongnhững năm sống lưu đày tại Paris, khoảng 1920, cũng đicâu, và nghe nói là chủ tịch đầu tiên của hội Ái hữuthợ câu ở Paris, là Phan Châu Trinh.
Năm1986, tôi có dịp về nước, ở Hà Nội, anh đón tiếptôi tận tình và rủ rê về ở với anh, tại nhà con gáilà nhà thơ Ý Nhi và chồng Nguyễn Lộc đã chuyển côngtác vào TP Hồ Chí Minh. Anh ở một mình vì gia đình vẫnđịnh đô tại Đà Nẵng. Thường ngày có bạn bè đếnnấu nướng và thù tạc – điều này lẽ ra phải giấukín, họ thường là những thiếu nữ trẻ đẹp.
Mộthôm anh hỏi: cậu đã thấy cái cổng làng bao giờchưa? Và anh đưa tôi về nông thôn, nơi anh đã côngtác thời sơ tán. Anh đưa tôi đi bằng xe Jeep mượn củaViện sân khấu, và khoe là co-măng-ca của thủ thướngPhạm Văn Đồng nhượng lại. Cái cổng làng dưới luỹtre không để lại gì nhiều ấn tượng trong tôi nhưngcái đêm nông thôn miền Bắc, còn đầy khó khăn, vớinhững gia đình nông dân nghèo, đã để lại trong tôinhiều kỷ niệm cụ thể về quê hương, đất nước,cũng như cái đêm ở lại dưới chân Hòn Kẽm Đá Dừngquê anh, hai mươi năm sau, khi về Đà Nẵng cho kịp ngàygiỗ anh.
*
Giáo sưHoàng Châu Ký là bậc đàn anh trưởng thượng trên mọimặt, đã hạ cố xem tôi như bạn vong niên, và đối xửngang tầm, do đó, trong tâm tưởng, tôi vẫn nhớ anh nhưmột người bạn với những tình cảm sâu lắng thânthiết nhất – do đó, bài này viết trong sự ngưỡngmộ thân thiết.
HoàngChâu Ký là bậc trí thức uyên thâm và uyên bác, chủyếu là người tự học. Sinh trưởng tại nông thôn, lănlóc với nông thôn, quê hương nghèo khổ và gian nan trongkhói lửa suốt thời gian trưởng thành, sở học của anhkhông do nhà trường hay thư viện, mà do vốn sống, vốnsuy nghĩ trên nền thiện chí và ý chí. Văn hóa, ở anh làtiềm năng tiếp thu thiên phú, nhạy bén, tinh tế, sángsuốt, luôn luôn sẵn sàng nới rộng khơi sâu.
Xem thêm: Tải 99+ Hình Hoa Sinh Nhật Đẹp Nhất ), Hình Ảnh Hoa Chúc Mừng Sinh Nhật Đẹp Nhất
Gặp gỡvà gần gụi anh không được bao nhiêu ngày, nhưng nhữngcơ hội qua mau ấy đã để mãi trong ký ức tôi một tấmgương sáng, nghiêm nghị nhưng hồn nhiên và hiền hậu.